Mehmet Yaşar Bahçivan
BVN İcra Kurulu Başkanı ve Genel Müdürü

“Aile, şirkete hizmet ettiği sürece, her ikisinin de sağlıklı bir şekilde devamlılığı sağlanır. Fakat şirket aileye hizmet etmeye başlarsa, ikisinin de sonu iyi olmaz.” (Peter Drucker).

Hemen hemen 7 yıldır Bahçıvan Elektrik Motor, yani BVN firmasının şirket ortağı ve icra kurulu başkanıyım. Makine Mühendisiyim. Daha ortaokul ve lise yıllarında üretimde çalışmaya başladım. Genel müdürlük görevine gelinceye kadar BVN’de farklı kademelerde aktif olarak çalıştım. Şu anda İcra Kurulu Başkanlığı ve Genel Müdürlük görevini yürütüyorum. Burada paylaşmak istediğim yazılar, bir aile işletmesi olan BVN’nin zaman tünelinden bahsediyor olacak ve aile işletmelerinin önemi, yaşam döngüleri, karakteristik özellikleri, avantajları, dezavantajları ve kurumsallaşma sürecinde yaşadıkları problemleri dilimin döndüğünce aktarmaya çalışacağım.

İşletme sahibi insanlardan hayatındaki en önemli şeyleri sıralaması istendiğinde, muhtemelen birinci sıraya ailesini ve ikinci sıraya da işini koyacaktır. Bu nedenle bu iki unsuru da kapsayabilen aile şirketleri, içinde barındırdığı “duygusal boyut” nedeniyle kamusal ortaklı şirketlerden çok farklı bir özellik gösterir. Sevgi, hoşgörü, çalışma ve başarma arzusunu içinde barındırabilmeleri ve ülke ekonomilerinde “lokomotif” vazifesi görmeleri, aile işletmelerinin önemini artırmaktadır.

Ailenin şirkete hizmet edebilmesi için öncelikle aile bireylerinin, daha sonra da şirket çalışanlarının o etkinlik ve yetkinlikte olması gerekiyor. Başarılı firmalar başarılı ekiplerden, dolayısıyla başarılı insan kaynağından oluşur. Her insanın bir değer çantası vardır. Yıllar içinde kişi çantasını ne kadar değerli şeylerle doldurabilirse, kendi değerini de o derece artırır. Ve o değer bizimle gittiğimiz her yere gelir. Onun için gerek günlük yaşantımızda gerekse iş hayatımızda sürekli gelişim hayat felsefemiz olmalı. Aksi takdirde şirket aileye hizmet etmeye başlıyor ve bir yerden sonra etkin ve yetkin olmayan aile bireyleri şirketi geliştiremediği için sıkıntılar başlıyor

Aslında şirketleri de birer birey gibi düşünüp swot analizlerini yaptıktan sonra güçlü yanlarını rekabet avantajı sağlayacak şekilde kullanmak, zayıf yanlarını geliştirmek, fırsatları tespit edip değerlendirmek ve tehditleri de risk haritaları çıkararak, proaktif yönetim anlayışıyla bertaraf etmek çok önemlidir. İşletmeler kaynaklarını iyi planlayıp dünyaya bakış açılarını geliştirmeli, yaratıcı ve çözüm odaklı olmalı, sürekli değişim, dijitalleşme ve öğrenme felsefesini oturturken geçmiş verilerine de sahip olmalıdır.

Aile Şirketleri
BVN’nin kuruluş aşamasından bugünlere kadar, çeşitli kademelerde yer aldım. Dolayısıyla sürecin bizzat şahidiyim. Biliyorum ki, Türk İklimlendirme Sektörü de çoğunlukla aile şirketlerinden oluşuyor. Umarım BVN’nin markalaşma, kurumsallaşma süreçlerinde karşılaşılan zorlukları, engelleri vs. anlatacağım bu yazılarım, diğer şirketlere örneklik teşkil eder ve akademik olarak yakından ilgilendiğim; “Aile İşletmeleri” konusunda sektörümüzdeki ve diğer sektörlerdeki aile şirketlerimizin kurumsallaşmasına katkısı olur.

Aile şirketlerinin bir sistem çerçevesinde incelenmesine 1960 ve 1970’lerde başlanmış. Aile işletmesi genel olarak ailenin büyüğü tarafından kurulan, ilk dönemlerinde aile bireylerinin gecelerini gündüzlerine katarak şirketi büyütmek için emek sarf ettikleri ve yine genelde soy isimlerini şirkete verdikleri sosyal örgütlerdir. Araştırmacılar aile şirketlerini tanımlarken dört temel unsur üzerinde dururlar. Şirketin %50'sinden daha fazlasına sahip baskın bir aile grubu olup olmadığı, duygusal kan bağı içerisinde olan grup üyelerinin kendilerini aile şirketlerinin avantajları ve dezavantajları "aile şirketi" olarak algılayıp algılamadıkları, şirketin baskın bir aile grubu tarafından yönetilip yönetilmediği ve şirketin ikinci ya da daha sonraki nesillere devredilme deneyimini yaşayıp yaşamadığıdır. Bunlara ilave olarak bazı araştırmacılar aile şirketini tanımlarken birçok unsurun değerlendirilmesi gerektiğini ifade etmektedir.

Aile şirketlerinin gelişim evreleri: Girişim ve İşe Başlama, İşte Başarı, Büyüme ve Gelişme, Mülkiyet Genişlemesi, Doyum Noktası, Eski Başarıları Bekleme, Sistem Arayışı ve Profesyonelleşme, Yeni Kuşaklara Devir ve Tasfiye Dönemi olmak üzere dokuz evrede gerçekleşir.

Tüm dünyadaki istatistiki verilere bakıldığında aile şirketlerinin ortalama yaşama süreleri (24-25) yıl olduğu, Amerika, İngiltere, İtalya ve Japonya gibi bazı ülkelerde (300-400) yıla kadar yaşamına devam eden aile şirketlerinin olduğu görülmektedir. Dünyada en büyük 500 firmanın 1/3’ü aile şirketidir. En büyük 100 şirketin; İtalya’da 43’ü, Fransa’da 26’sı, Almanya’da 17’si aile şirketidir. Dünyada şirketlerin yüzde 90-95’i ailelerce yönetilmektedir.

Türkiye'deki işletmelerin yüzde 95'ini aile şirketleri oluşturuyor. Türkiye'de aile şirketlerinin ortalama ömrü 25-30 yıl. Bu aile şirketlerinin sadece yüzde 30'u ikinci kuşağa, yüzde 12'si üçüncü kuşağa geçebiliyor. Dördüncü kuşağa geçebilenlerin oranı ise yüzde 3'te kalıyor. Bugün Türkiye’de faaliyet gösteren aile şirketleri, yaşam süreleri açısından 3. veya 4.kuşağı geçmemektedir. Aile şirketlerinin ömürlerinin kısa olmalarının sebebi, yapılması gereken bazı faaliyetlerin zamanında planlanıp uygulanmamasıdır.

Türkiye’de 18 Ocak 1990 tarihli Dünya gazetesinin “Asırlık Şirketler” ekinde verilen 200 yılını tamamlamış Türk firmaları, Cağaloğlu Hamamı (1741), Ali Muhittin Hacı Bekir (1777) ve Çukurova Gıda Sanayi’dir (1783). 100yılını aşmış firmalardan bazıları; Abdullah Efendi Lokantası (1888), Güllüoğlu (1885), Hacı Şakir (1887), İskender Kebapçısı (1867), Komilli (1878), Konyalı (1897), Kuru Kahveci Mehmet Efendi Mamülleri (1871), Pera Palas (1888), (Tuzcuoğlu (1893), Vefa Bozacısı (1876), Hacı Bekir Lokum ve Akide Şekerleri (1877), Çögenler Helvacılık (1883), Teksima Tekstil (1893). Bu şirketler dördüncü nesle geçebilmişlerdir.

Aile Şirketlerinin Avantajları ve Dezavantajları
Aile şirketlerinin avantajları ve dezavantajları vardır. Avantajlar; Hızlı karar alabilmeleri nedeniyle, “Biz” bilinci kısa zamanda geliştiğinden, ekip ruhuyla hareket ederler. Geçmişten gelen birliktelik, iletişim, tutum, inanç ve değerler arasında benzerlik olması, güçlü bir kurum kültürünün oluşmasını sağlar. Kurucu aile üyesinin tecrübelerini sonraki kuşaklara aktarması, yeni kuşakların uyum sağlamalarını kolaylaştırır.
Dezavantajlar; Ailelerin önceliklerinin genellikle işletmecilik kurallarının önüne geçtiği, nepotizm adı verilen akrabaları kayırma durumu işletmenin diğer çalışanlarını olumsuz etkilemektedir. Aile içi çatışmalar işe yansıyarak işletmeyi olumsuz etkileyebilmektedir. İşletmenin dış borçlanmaya sıcak bakmaması büyüme hızını yavaşlatabilir. Yönetimin yeni kuşaklardan kime bırakılacağı sorunu çoğu işletmenin parçalanmasına neden olur.
Bu avantaj ve dezavantajların bir kısmı bazen ters etki yapabilir. Şöyle ki; hızlı karar alabilmek ne kadar da önemli bir avantaj olsa da doğru analiz yapılmadan, altı doldurulmadan alınan bir karar işletmeye zarar verebilir, dolayısıyla bu avantaj dezavantaja dönüşmüş olur. Yine benzer şekilde, “işletmenin dış borçlanmaya sıcak bakmaması” büyüme hızını yavaşlatabilir dezavantajını ele alacak olursak, bu da işletmenin daha kontrollü büyümesine vesile olabileceğinden avantaja dönüşebilir. Her ne olursa olsun günümüz şartlarında hiçbir karar, bazı analizler ve kararla ilgili spesifik simülasyonlar yapılmadan alınmamalı ve hayata geçirilmemelidir.
Ayrıca, hem avantaj hem de dezavantaj olabilen diğer bir madde de, ailenin sahip olduğu tecrübesidir. Tecrübelerden ders alan, öğrenen ve lazım olduğunda günün şartlarıyla harmanlayıp kullanabilen aile işletmeleri, bunu avantaj olarak kullanmış olur. Fakat bazen de aile, piyasanın tüm gelişmelerini, başarılı olduğu ilk iş sahasının penceresinden değerlendirir. Karşısına çıkan sorunları, geçmişteki başarı kriterleriyle halletmeye çalışır. Hâlbuki geçmişin şart ve tecrübeleri, gelecek için her zaman sağlıklı bir ölçü̈ olmayabilir. Çünkü̈ bu sorunlar geçmiştekilerden farklıdır. Kısaca aile üyeleri, tecrübelerinin tesirinde kalır, fikir geliştiremez. Oysa kendisini ve tecrübesini yenileyemeyen hiç kimse başarısını sürdüremez. Bu da dezavantaj olarak işletmelerin karşısına çıkar

Genelde aile şirketlerini, birinci nesil kurar, ikinci nesil miras alır ve durumu idare eder, üçüncü nesil ise bitirir. Bir diğer ifadeyle cenazeyi kaldırır, yani satıp savarak parasını yemeye başlar.

Peki, Ne Yapmalı?
“Aile şirketleri, ancak taşıdıkları avantaj ve dezavantajların bilinciyle hareket eder ve yapılarını günümüzün rekabet edilebilirlik şartlarına ve çağdaş işletme yönetimi anlayışına uygun olarak dizayn etme noktasında önemli adımlar atabilirlerse; aile fertlerinin şirkete alınmalarında nasıl değerlendirileceklerini belirleyen bir aile istihdam politikasını oluşturup uygulayabilirlerse; aile fertlerinin, iş sahibi olmanın kuralları, sorumlulukları ve faydaları ile nasıl etkin ve sorumlu bir iş sahibi olunacağı konularında eğitebilirlerse; şirketlerinin büyümesini, gelişmesini ve sürekliliğini sağlamada başarılı olabilirler.” yani şirketin kurumsallaşmasıyla mümkündür.